Eldre namneformer: Natwn (Natun) 1519, Nathan 1563, Naatten, Notten 1606,
Noden 1626, Naaden 1723.
Etter dei eldste namneformene er namnet samansett med ordet tun, derimot er det
usikkert kva som er grunntydinga til første lekken i namnet. Stadnamngranskaren
Magnus Olsen har prøvd å finna ei forklåring ved å dra inn grannegarden
Nærland, eldre form Njardarland eller guden Njårds land. Bustaden til guden
Njård var etter den norrøne mytologien Noatun, og den eldste namneforma vi
kjenner (Natun), er ei naturleg utvikling ut frå dette ordet. Dersom denne
forklåringa held, må vi tenkja oss at vi her har å gjera med eit gamalt
religiøst senter, og namnet peikar ut Nådå som opphavsgarden i dette
området. Frå denne opphavsgarden har grannegardane Kvame, Nærland og Vigjå
vorte utskilde. Garden Nærland har eit namn som tyder på at den kan ha vorte
rydda i vikingtida (800-1050), og Nådå må då vera eldre. Det har sikkert
vore bufaste folk her i den såkalla folkevandringstida (400-600 e.Kr.), kanskje
endå tidlegare.
Nådå grensar i sør til sjøen, i sørvest og vest til Nærland, Kvame og
Prestegarden, i nord til Hauskje og i aust til Haga, Få og Vigjå.
I tillegg til dette samanhangande gardsvaldet med innmark, buhage og hei har to
øyar høyrt inn under garden, Nådøynå eller Storøynå og Longøynå.
Innanfor grensene til Nådå ligg øydegarden Dalen, som høyrde inn under
Prestegarden, men vart brukt av Nådå og Vigjå.
På Nådøynå er tydelege restar etter bygdeborg frå folkevandringstida,
Slottet.
I 1634 vart det ført sak for retten mellom Nådå og Nærland om kven som
hadde hevd på Nådøynå og Longøynå.
Under provføringa kom det fram at Nådå og Nærland hadde brukt Nådøynå i
lag, slik at Nådå hadde brukt 2/3, Nærland 1/3 av øya. Frå Nådå si side
vart det protestert mot dette, og det vart konstatert at vitnemåla sprikte så
mykje at saka måtte inn for lagmannen.
Som ein lekk i provføringa vart det 12. september 1634 kalla inn til ny sak, og
no får vi dokumentert at det var sterke interesser som stod bak. Initiativtakar
var kongens høgste representant i distriktet, lensherren i Stavanger, og det
han tok sikte på å få vist, var at Nådøynå "ikke å skulle ligge
under Nærland med nogen part, men under Ko. Ma's gård Nåden". Medan
Nådå var kongseigedom, var Nærland delt mellom ei av dei framståande
adelsættene på den tid, Billeætta, Finnøy prestebol og Finnøy kyrkje.
Mykje fint folk var til stades under forhandlingane. For lensherren møtte hans
personlege tenar Anders Nilsen, Mads Nilsen møtte som ombodsmann for
Billegodset, medan stiftskrivar Godske Pedersen og soknepresten Samuel
Lauritsson Lind skulle ta seg av interessene til Finnøy kyrkje og prestebol.
I stemninga frå lensherren vart det peika på at «dybet», dvs. djupna
i sundet mellom dei to gardane og øya, måtte leggjast til grunn når
eigedomsretten til Nådøynå skulle avgjerast. Det vart no føreteke oppmåling
og bokført følgjande:
«Først befindis emellom Nehrland og omstefnde ø at werre i dybeste wand
10½ fafne og ellers 10 fafne og sommesteds 7½ fafne.
Dernest befindis emellom Naaden og øen i dybeste wand at werre 6 fafne og
ellers nehrmist begge landene 3 fafne og 3 fafne.»
Slik lensherren tolka det, skulle dette klårt tala for at Nådøynå frå
naturens side høyrde til Nådå.
Endskapen vart at Nådå vann, og både Nådøynå og Longøynå har seinare
høyrt inn under Nådå og vorte brukte til beite, vesentleg for sau. På
Nådøynå var også torvtak. Beitet var felles, men i seinare tid var grunnen
delt, og det vart sett opp gjerde. Torvmyra var delt særskilt. På Nådøynå
var fleire husmannsplassar.
Nokre år på 1600-talet vart Nådå brukt av soknepresten for å bøta på
at Prestegarden var for liten til å gje fullnøyande utkome (brukar nr. 6). I
1640 klaga soknepresten over den høge landskylda, og det vart oppnemnt ein
komité med lensmannen og 6 lagrettesmenn som medlemer til å vurdera garden.
Måten dette vart gjort på, er opplysande, og utdrag frå saka blir difor i
modernisert språkdrakt sitert etter tingboka (14. august 1640):
«Herr Samuel beklager seg, at landskylden og ledingen her av gården er alt
for høy, av årsak den årlige misvekst, slik at tredjeparten av veksten
forvandles til gress og mest til skarn og legger seg før det kommer mat i
aksene, for det kjørnes ille på grunn av den store hete som faller mellom de
berg og bakker som jorden er innelukket med. Det skal også være svært ring
utmark til gården, så dersom det ikke hadde vært for ødegården Dalen, som
brukes under gården og tilhører prestebolet, så ville det ikke ha vært
utmark til mer enn en halv gård. Det er også stor motgang med feet, slik at
det dør hvert tredje år. Vår gunstige lensherre har befalt oss nøye å
vurdere denne gårds aker, eng og utmark og etterpå taksere den på rett måte
.... og ikke ta hensyn til at han handler på vegne av kongen, og at herr Samuel
er vår sogneprest, men gjøre det som er rett.»
Komiteen fann «etter flittig ransakning ... at det står til med åkeren
slik herr Samuel har klaget over. Engen er for størstedelen myrer og ondt gress,
og når en ser bort fra Dalen, som blir brukt til febeite, er utmarken såre
ringe med tanke på den landskyld og leding som blir betalt. Vi har avkortet
landskylden 3 vetter korn og av ledingen 3 bukkeskinn og i stedet lagt til 2
kalvskinn, likeså avkortet 2 skill. penge. Så heretter skal det svares 9
vetter korn i landskyld og 1 hud 2 kalvskinn og 8 skill. penge i leding, årlig
til kongl. majestet.»
I tillegg til den nye gardskylda på 9 vetter korn kom landskylda av øydegarden
Dalen, 1 vett, slik at samla skyld vart 10 vetter eller 2½ skippund korn.
1567: Aff Dall øtt leidang 1 kalvskinn.
1661: Dahlen øde under Noeden til Findøe prestebol 1 vett korn.
Dalen må vera ein eigen gard frå mellomalderen, som vart lagd øyde som
resultat av agrarkrisa etter den store mannedauden 1349.
Garden høyrde til Finnøy prestebol, og presten kravde avgift - landskyld - for
bruk av garden. Frå først av var avgifta årleg 2 kalvskinn og nokre skilling,
seinare endra til 1 vett korn. I tillegg vart det betalt leidangskatt til
kongen, 1 kalvskinn.
Det var Nådå og Vigjå som brukte Dalen, Nådå hadde bruksrett til 2/3 av
øydegarden, Vigjå 1/3. Korleis brukstilhøvet vart ordna, er ikkje kjent, men
dei årlege avgiftene vart regulerte i samsvar med bruksrettane, det vil seie at
Nådå måtte betala 4 spann i landskyld og leidangsavgifta i 2 år, Vigjå 2
spann og leidang i eitt år.
Frå slutten av 1600-åra fall Vigjå ut, slik at heile Dalen kom til å høyra
inn under Nådå. I tillegg til den landskylda brukarane frå Nådå betalte for
bruk av sin eigen gard (9 vetter korn), betalte dei 1 vett korn til Finnøy
prestebol for bruk av øydegarden.
Som det går fram av saka frå 1640 (ovanfor), var Dalen eit godt supplement til
den utmarka Nådå hadde.
Skyld fram til 1640 3 skippund korn, dette året redusert til 9 vetter, med
tillegg for øydegarden Dalen 10 vetter eller 2½ skippund
Nådå var krongods, medan Finnøy prestebol åtte øydegarden Dalen.
Alt krongodset på Finnøy (med unnatak av futegarden Hesby) vart etter
innføringa av eineveldet i Danmark/Noreg i 1660 selt for å skaffa pengar i ei
slunken statskasse. Oberst Gersdorf fekk hand om godset, og dei fleste gardane,
mellom anna Nådå, vart seinare overtekne av lagmann i Stavanger Nils
Kristensen Sandborg. Hans son Kristen Nilsen Sandborg, som var kjøpmann i
Stavanger, arva jordegodet då faren døydde i 1708.
Kristen Nilsen hadde likviditetsproblem og måtte mellom anna låna 220
riksdalar av Nils Jonasson Nesse i Årdal. Som trygd for lånet vart garden
Nådå pantsett, og pantet vart ikkje seinare innløyst. Dottera til Nils
Jonasson, Elisabet, og mannen hennar tok over som brukarar på Nådå i 1741, og
ved skøyte tinglest 23. juni 1746 selde Nils Jonasson garden med underliggjande
Nådøynå til versonen Gudmund Kristenson for 300 riksdalar.
Eigedomen i Dalen, 1 vett korn, vart lagt til Stavanger domkyrkje, seinare
Kristiansand domkyrkje, og vart først løyst inn ikring midten av 1800-talet.
På Nådå var det frå gamalt fleire husmannsplassar, nokre var i bruk
samanhangande i lengre tid, andre berre for ein generasjon eller kortare. I
tillegg til husmenn budde det også innlosjerte - inderstar - på desse
plassane, og så lite dekkjande som kjeldematerialet er, kan det by på problem
å få tak på alle.
Talet på husmannsplassar i dei offisielle kjeldene: 1664, 2; 1701, 1; 1707, 2;
1711, 2, dessutan 4 huskvinner; 1758, 2; 1801, 5; 1865, 3; 1875, 3; 1900, 1;
1910, 2.
Vi kjenner desse plassane: Fognbustøå i grenseområdet mellom Nådå og Vigjå.
Til tider - særleg på 1700-talet - var det her ein heil koloni med husmenn,
strandsitjarar og inderstar, dels på Nådågrunn, dels på Vigjågrunn (Habn).
Slik kjeldene er førde, særleg i den eldste tida, er det uråd å skilja
mellom Nådå og Vigjå, så det blir vist frå den eine garden til den andre.
Fognbustøå er den eldste plassen vi kjenner til under Nådå.
På Nådøynå kjenner vi til at det budde husmenn frå byrjinga av 1700-talet,
og dei siste flytte frå øya på slutten av 1800-talet. Det var to plassar her,
ein av dei var Kjelastykkje, som låg nordaust på øya. Den andre plassen låg
der bruk nr. 11 Skogheim ligg i dag. Men det budde også familiar og
einskildpersonar utan jord, så det kunne til tider vera folksamt på øya.
Andre plassar som var i bruk i kortare eller lengre tid, var Nådebøen,
Nådeberget eller Smedaberget, Svinehagen, Tongjen og Tre. Det er uvisst kvar
Nådebøen låg, men truleg er det eit namn som blir nytta om Nådeberget/Smedaberget.
Både Nådeberget/Smedaberget, Svinehagen og Tongjen låg ned mot Nådesundet -
Nådeberget/Smedaberget ved det nye fjordsenteret, Svinehagen ved Ladberget og
Tongjen mot grensa til Nærland. Tre låg ovanfor husa på Nådå, opp mot
Dalen.
Farfar til svigerfar min (oldefar til kona mi), Syvert
Kristian Sørenson var i 1900 registrert som sjømann og fiskar på plassen
Ladbjerget som då var ført under gard nr. 1 Nådå.
Sivert og kona Anna hadde då barna Søren, Daniel og Kristoffer hjå seg.
Svigermor til Sivert, Daarthe, budde også hos dei då.
I 1910 er han så registrert som husmann på Tongjen under Nådå. Han var den
siste husmannen som budde på Tongjen. Sivert og Anna Serina vart buande på
Tongjen til opp i 1920-åra. Anna Serina døydde på Tongjen under Nådå i
1918.
Namnet Naaden og Nåden er nytta av etterkomarar til Syvert Kristian og Anna Serina.
Send meg e-post ved å trykkje på namnet mitt: Sist endra: 15.01.2015
Joh 17:3 Og dette er det evige livet, at dei kjenner deg, den einaste sanne Gud, og han du sende, Jesus Kristus.
